Οι τελευταίες μέρες, όσο κρίσιμες κι αν φαίνονται, ακούγονται ή είναι, έχουν φέρει στην επιφάνεια ευτράπελες συμπεριφορές και τραγελαφικές καταστάσεις (βλ. κατάμεστες παραλίες, πλιάτσικο στα σούπερ μάρκετ και πάει λέγοντας). Εν ολίγοις το θέατρο του παραλόγου. Γράφω “θέατρο του παραλόγου” και συνειρμικά μου έρχεται στο μυαλό ο Ευγένιος Ιονέσκο -βασικός εκπρόσωπος αυτού του θεατρικού είδους- συνοδεία του έργου του, “Το παιχνίδι της σφαγής“.
Με λίγα λόγια…
“Το παιχνίδι της σφαγής”, γραμμένο το 1970 περιγράφει μια αιφνίδια, αναίτια επιδημία η οποία ξεκληρίζει μια πόλη. Ολόκληρο το έργο ένα μπαράζ θανάτων. Οι άνθρωποι, ενώ μιλούν και δρουν, πέφτουν νεκροί κατά τρόπο κωμικό και τραγικό συνάμα. Η επιδημία σαρώνει, τα κρούσματα πολλαπλασιάζονται και όποιος παρουσιάζει τα συμπτώματα της αρρώστιας έχει σίγουρα κατοχυρωμένη θέση στον άλλον κόσμο. Κανείς δεν είναι στο απυρόβλητο. Εν δυνάμει θύματα όλοι οι κάτοικοι.
Σε αυτήν την πόλη τα πάντα εξελίσσονται απρόσκοπτα, χωρίς να οδεύουν προς κάποια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Αυτή η έλλειψη προσανατολισμού μαζί με τη δύναμη της συνήθειας προκαλούν σύγχυση στους κατοίκους, οι οποίοι ζουν με τη ψευδαίσθηση πως βρίσκονται σε τέλμα. Χωρίς να περιμένουν τίποτα (<<Δεν έχουμε τίποτα να περιμένουμε, κι όμως όλα είναι αναμενόμενα>>) βιώνουν κάτι το απροσδιόριστο, που δεν μπορούν να το συλλάβουν ούτε με τη λογική ούτε με τη φαντασία. Βιώνουν το παράλογο.
Μέχρι που το απροσδόκητο θανατικό διαταράσσει τη λιμνάζουσα ζωή του τόπου. Ο φόβος του αγνώστου απλώνεται και κυριεύει όλην την πολιτεία, η οποία εξαγγέλλει δρακόντεια μέτρα (καραντίνα και τα συναφή). Το ανεξήγητο, το υπερφυσικό, το παράλογο εισχωρεί στο κοινωνικό οικοδόμημα και υποσκάπτει τα θεμέλιά του. Μούδιασμα-παράλυση-κατάρρευση. Αυτή είναι η πορεία του.
Όλοι οι δρόμοι οδηγούν… στα θυμαράκια
Όλοι θεωρούν τους εαυτούς τους άτρωτους. Κινδυνεύουν οι υπόλοιποι και όχι οι ίδιοι. Χαρακτηριστική είναι η σκηνή μέσα στο σπίτι, κατά την οποία ο οικοδεσπότης διατάζει το υπηρετικό προσωπικό να καθαρίσει, να απολυμάνει τις τροφές, να σφραγίσει πόρτες και παράθυρα, να θωρακίσει τον ίδιο και τον χώρο του. Επικρατεί η απόλυτη παράνοια με τα αντισηπτικά, τα απολυμαντικά και τα αντιμικροβιακά, τα οποία δεν χρησιμοποιούνται από αίσθημα κοινωνικής αλληλεγγύης, αλλά από φιλοτομαρισμό. Όσο όμως και να προφυλάσσεται δεν ξεφεύγει από το μοιραίο.
Το παράλογο αναρριχάται συνεχώς, απειλώντας μέχρι και τους υψηλά ιστάμενους της κοινωνίας, οι οποίοι λογίζονται απόρθητοι, καθώς προτάσσουν την ιδιότητά τους σαν ασπίδα προστασίας-μάταια βέβαια. Όργανα της τάξης ασκούν ένοπλη βία, σκοτώνοντας πολίτες, μέχρι ο λοιμός να χτυπήσει κάποιον από το σινάφι τους. Πολιτικοί εκμεταλλεύονται τεταμένες καταστάσεις και εύπιστους πολίτες, με σκοπό την επανάσταση και την επακόλουθη ανατροπή της άρχουσας τάξης. Πολιτικοί παριστάνουν τους Μεσσίες και υπόσχονται τη Γη της Επαγγελίας. Ακόμη και οι γιατροί, στους οποίους έχει εναποθέσει η κοινωνία την ελπίδα της, δεν μπορούν να αποδεχτούν ότι είναι ανίσχυροι. Η επιστημονική συζήτηση γρήγορα εξελίσσεται σε φιλοσοφική, μιας και οι περισσότεροι βρίσκονται σε ντελίριο πανικού. Όλοι τους, τελικά, πέφτουν νεκροί.
Αυλαία και πάμε
Το τέλος το σηματοδοτεί η κατ’ επίφαση υποχώρηση της άγνωστης αρρώστιας. Ο δημοτικός υπάλληλος, ο οποίος μεταφέρει τη χαρμόσυνη είδηση στους επιζήσαντες, ποτέ δεν αναγγέλλει ευκρινώς ότι “ο λοιμός εξαλείφθηκε “. Αυτό το συμπεραίνουν μόνοι τους οι πολίτες.
Δημοτικός Υπάλληλος: Αγαπητοί συμπολίτες, κυρίες και κύριοι. Οι στατιστικές μας δείχνουν πως η ασθένεια υποχωρεί. Και υποχωρεί γρήγορα! Στον 23ο Τομέα είχαμε 50000 θανάτους την περασμένη βδομάδα, κι αυτή τη βδομάδα μετρήσαμε μόνο 3 νεκρούς.
Γυναίκα: Άρα η αρρώστια υποχωρεί.
Άλλη Γυναίκα: Η επιδημία υποχωρεί.
Δημοτικός Υπάλληλος: Στον 5ο Τομέα είχαμε[…]. Και στον δικό μας Τομέα η επιδημία ξεθύμανε. Δεν έχουμε κανένα νεκρό αυτήν τη βδομάδα.
Γυναίκα: Τέρμα οι νεκροί.
Άντρας: Η αρρώστια φεύγει.
Κι όταν οι κάτοικοι ζητούν απόδειξη, η απόκριση του δημοτικού συμβούλου είναι η εξής:
Δημοτικός Σύμβουλος: Δεν χρειάζεται απόδειξη. Ορίστε, είμαστε όλοι εδώ, και από την ώρα που μαζευτήκαμε δεν πέθανε κανένας. Και κανένας δεν θα πεθάνει, σας δίνω τον λόγο της τιμής μου!
Το πλήθος πανηγυρίζει, γιορτάζει την υγεία και τη ζωή. Το οριστικό φινάλε δίδεται ωστόσο όταν μια πυρκαγιά– δεν διευκρινίζεται ποιος την προκάλεσε- ξεσπά ενόσω οι πολίτες ζητωκραυγάζουν. Τέλος ολότελα παράλογο αλλά και πολύσημο.
Τα πρόσωπα
Χαρακτηριστικό αυτού του θεατρικού έργου είναι η απουσία πρωταγωνιστών με εξαίρεση τον Μαύρο Καλό-γερο, ο οποίος συμμετέχει στις περισσότερες σκηνές. Πρόσωπο βουβό καθ’ όλη την παράσταση που περιφέρεται στον θεατρικό χώρο. Οι υπόλοιποι ήρωες, οι κάτοικοι της πολιτείας, έρχονται και παρέρχονται εξαιτίας της επιδημίας που τους εξοντώνει έναν-έναν.
Ο Ιονέσκο σκοπίμως δεν εμβαθύνει στους χαρακτήρες. Τους κρίνει όλους στη βάση της επιβίωσης πλάθοντας ανθρώπινους τύπους που καλύπτουν το φάσμα της κοινωνίας: εγωιστές, συμφεροντολόγοι που ενδιαφέρονται μόνο για την αυτοσυντήρησή τους και ελάχιστοι φιλάνθρωποι, ανήθικοι και αγαθοί, σφετεριστές που ζαχαρώνουν την εξουσία και μικροπρεπείς κλέφτες, αναποφάσιστοι, ουδέτεροι και ευκολόπιστοι. Κανείς δεν γλιτώνει τη σάτιρα και τον εμπαιγμό. Υποκλίνεται μονάχα στα γηρατειά, στις τελευταίες στιγμές του ανθρώπου, σε αυτές που ο καθένας κάνει την τελική σούμα και συνειδητοποιεί αν έζησε ή όχι.
Τι είναι τελικά το παιχνίδι της σφαγής;
Το παιχνίδι της σφαγής είναι ένα κοινωνικό πείραμα, του οποίου τα πρόσωπα και οι συνθήκες(επιδημία) ορίζονται από το δημιουργό-συγγραφέα. Το σύστημα της πόλης είναι κλειστό (κανείς δεν μπορεί να εισέλθει, ούτε και να εξέλθει από αυτό. Μέσα στα όρια αυτού οι ήρωες-μαριονέτες, τα αθύρματα του δημιουργού, αλληλεπιδρούν. Είναι ταυτόχρονα οι θύτες και τα θύματα. Κατηγορούν και κατηγορούνται. Ζουν και δεν ζουν. Όλοι αργά ή γρήγορα απογυμνώνονται, έστω και την έσχατη ώρα. Χρησιμοποιούν την αλήθεια ως μέσο μετάνοιας, άφεσης και εξιλέωσης. Άλλοι παραμένουν ακλόνητοι στην άποψή τους, πως θα νικήσουν τον θάνατο, το άφευκτο. Άδικος κόπος.
Η επιδημία είναι το ανεπαίσθητο χτύπημα του δαχτύλου στον πύργο από τραπουλόχαρτα, ονόματι κοινωνία, ο οποίος παραπαίει μέχρι την οριστική του συντριβή. Η επιδημία είναι όλα αυτά που καθηλώνουν την ύπαρξη στο κρεβάτι του πόνου κυριευμένη από την επιθανάτια αγωνία. <<Δεν πρόκειται για καμία σφαγή, αλλά για την απογύμνωση της ζωής από τη μυστηριακή της έξαρση και την εσωτερική γαλήνη που είναι η ποίησή της (με την έννοια της πραγμάτωσης)>> όπως αναφέρει ο Μ. Λυγίζος στο βιβλίο του “Τομή στο σύγχρονο θέατρο”.
Ο Ιονέσκο ως δημιουργός τερματίζει το “παιχνίδι” του με φωτιά. Η πύρινη λαίλαπα του τέλους δεν είναι η τιμωρία όσων επέζησαν. Χαρακτηρίζει μάλλον τη ματαιότητα στην προσπάθεια εύρεσης νοήματος, τον φαύλο κύκλο της ύπαρξης, που ίσως μια ολοσχερής πυρκαγιά σηματοδοτήσει την ανατολή μιας καινούργιας, απαλλαγμένης από όλα αυτά, κοινωνίας.
“Το παιχνίδι της σφαγής” δύσκολα μπορεί να χαρακτηριστεί ως προφητικό, μοιάζει περισσότερο με παράλογη σύμπτωση. Η προφητεία εμπεριέχει το εκούσιο και ο Ιονέσκο μάλλον δεν είχε τέτοια πρόθεση. Απλά έπιασε τον σφυγμό μιας εποχής. Κι αυτό κάνει το έργο του τόσο επίκαιρο!
Για τη συγγραφή του άρθρου χρησιμοποιήθηκαν τα βιβλία: Το παιχνίδι της σφαγής του Ευγένιου Ιονέσκο σε μετάφραση Ερρίκου Μπελιέ, Εκδόσεις Κέδρος και Τομή στο σύγχρονο θέατρο του Μήτσου Λυγίζου, Εκδόσεις Δωδώνη, σελ. 59-61.
