Όλοι τον έχουμε ακουστά. Όλοι ξέρουμε πάνω κάτω τη θεωρία του. Σπουδάζοντας ψυχολογία, ήθελα δεν ήθελα, ήρθα και εγώ πολύ περισσότερο σε επαφή με τον πατέρα της ψυχανάλυσης (και κάπου εδώ οι απανταχού φοιτητές ψυχολογίας γέλασαν, γιατί, οι φοιτητές ψυχολογίας ξέρουν). Πέρα από την τεράστια συμβολή του στην επιστήμη της ψυχολογίας, αυτό που με εξίταρε περισσότερο με τον Freud ήταν ο χαρακτήρας του. Διαβάζοντας λιγάκι για την προσωπικότητά του από εδώ και από εκεί, ήταν εύκολο να βγάλω κάποια συμπεράσματα για το πώς έφτασε να διαμορφώσει τη θεωρία του, όπως την ξέρουμε σήμερα. Από την άλλη, και η θεωρία του αυτή καθαυτή μας δίνει πολλά στοιχεία για την προσωπικότητα του. Διαβάζοντας αυτό το άρθρο ίσως καταλάβετε κι εσείς τι εννοώ.

Η ΘΕΩΡΊΑ

Αρχικά, για όσους δεν γνωρίζουν, νομίζω είναι απαραίτητο να πούμε λίγα λόγια για την φροϋδική θεωρία.

Κατά τον Freud, η δομή του ανθρώπινου ψυχισμού αποτελείται από τρία μέρη: Το “Εκείνο”, το “Εγώ” και το “Υπερεγώ”. Το “Εκείνο” αντιπροσωπεύει το ασυνείδητο, το ζωώδες ένστικτό μας. Είναι παρορμητικό και δεν αναγνωρίζει συνέπειες (είναι αυτό που λέμε “άντρα θέλω, τώρα τον εθέλω”). Από την άλλη, υπάρχει το “Υπερεγώ”. Είναι το κομμάτι του εαυτού μας που αναγνωρίζει την ηθική και ξέρει τι θεωρείται λάθος και τι σωστό. Είναι αυτό που μας κάνει να αισθανόμαστε ενοχές, όταν κάνουμε κάτι που δεν πρέπει. Αυτά τα δυο κατά τον Freud συγκρούονται μέσα μας και – σαν εκείνο τον τύπο που πάντα χώριζε αυτούς που μαλώνανε στο γυμνάσιο – έρχεται το τρίτο μέρος, το “Εγώ”, να εξισορροπήσει την κατάσταση. Προσπαθεί μεν να ικανοποιήσει την απαιτήσεις του “Εκείνο”, ακούγοντας παράλληλα και το “Υπερεγώ” (κάπου εδώ μπαίνουν και οι μηχανισμοί άμυνας, οι οποίοι είναι από μόνοι τους μεγάλη κουβέντα).

Πέρα από τη δομή του ψυχισμού, ο Freud ασχολήθηκε επίσης και με την ανάπτυξη. Για τον Freud, λοιπόν, η σεξουαλική ζωή δεν ξεκινάει μόνο στην εφηβεία, αλλά αρχίζει με ολοφάνερες εκδηλώσεις αμέσως μετά τη γέννηση. Ωστόσο, με τη λέξη σεξουαλικός (κατά τα πρώτα τουλάχιστον, από τα πέντε ψυχοσεξουαλικά στάδια), ο Freud εννοεί την ευχαρίστηση που αντλούμε από κάθε “ερωτογενή ζώνη” (όπως την ευχαρίστηση που αντλεί το βρέφος από το στόμα, όταν θηλάζει), η οποία και μετατοπίζεται σε άλλο μέρος του σώματος σε κάθε αναπτυξιακό στάδιο. Ένα από αυτά τα στάδια είναι και το φαλλικό, κατά το οποίο αναπτύσσεται και το πασίγνωστο “οιδιπόδειο σύμπλεγμα” ή αλλιώς, για τα κορίτσια, “σύμπλεγμα της Ηλέκτρας”.

Αυτή η πολύ συνοπτική περιγραφή της θεωρίας του Freud θα βοηθήσει κάπως να καταλάβουμε τη σκέψη του. Πάμε όμως να δούμε και ποιος άνθρωπος κρύβεται πίσω από όλα αυτά.

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

Ο Sigmund Freud γεννήθηκε το 1956 στη Αυστροουγγαρία. Το 1973 ξεκίνησε να σπουδάζει ιατρική στο πανεπιστήμιο της Βιέννης. Ξεκίνησε αποκλειστικά ως ερευνητής. Στα 26 του, ωστόσο, ερωτεύτηκε και αρραβωνιάστηκε την Martha Bernays. Η ιδιότητα του ερευνητή δεν πλήρωνε τόσο, ώστε να μπορεί να συντηρεί την οικογένεια που ετοιμαζόταν να φτιάξει. Έτσι, το 1982 άρχισε να εργάζεται ως γιατρός στο Γενικό Νοσοκομείο της Βιέννης. Εκεί, ο Freud πραγματοποίησε αρκετές έρευνες αναφορικά με την κλινική χρήση της κοκαΐνης. Πίστευε πως με την κοκαΐνη θα ξεπερνούσε τον εθισμό του στη μορφίνη (αν και το τελικό αποτέλεσμα ήταν ο χειρότερος εθισμός και η χρόνια δηλητηρίαση). Μέσω της ψυχολογικής Νευροπαθολογίας ξεκίνησε το ενδιαφέρον ταξίδι του Freud που οδήγησε στην ψυχαναλυτική του θεωρία.

Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ FREUD ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ

Ο χαρακτήρας το Freud γίνεται εν μέρει φανερός από τον τρόπο που ασκούσε το επάγγελμά του. Στην τεχνική του ελεύθερου συνειρμού προβλεπόταν ότι ο ασθενής θα ξάπλωνε σε έναν καναπέ, χωρίς να έχει οπτική επαφή με τον ψυχαναλυτή, και απλά θα μιλούσε αφιλτράριστα για ο,τι του ερχόταν στο μυαλό. Μετά από ένα σημείο, ο Freud άλλαζε τακτική. Έχοντας βγάλει τα συμπεράσματά του για τον λόγο που ο ασθενής έχει το εκάστοτε πρόβλημα, το ανακοίνωνε και το επέβαλλε εν μέρει στον ασθενή με αρκετά “δογματικό”, θα λέγαμε, τρόπο. Κάθε προσπάθεια του ασθενή για διαφωνία ήταν κατά τον Freud εκδήλωση “αντίστασης”. Δεν άφηνε λοιπόν κανένα περιθώριο για αμφισβήτηση. Αυτό που έλεγε ίσχυε, και αν κάποιος πίστευε διαφορετικά, αυτό ενίσχυε ακόμα περισσότερο την πεποίθηση του ότι είχε δίκιο.

Το αυταρχικό του χαρακτήρα του φάνηκε και μετέπειτα. Όντας ο μπαμπάς της ψυχανάλυσης (see what I did there? No? ok.), ο Freud κατάφερε να έχει πολλούς μαθητές και ακολούθους. Αναπόφευκτα, κάποια στιγμή κάποιος θα τολμούσε να διατυπώσει μια διαφορετική γνώμη ή μια νέα προσέγγιση αναφορικά με τομείς της θεωρίας (αυτό είναι η επιστήμη άλλωστε).

Οι πρώτοι που έφυγαν από κοντά του ήταν ο Adler (μετέπειτα θεμελιωτής της ατομικής ψυχολογίας) και ο Jung. Ο τελευταίος μάλιστα ήταν κατά τον Freud ο “πρίγκιπας διάδοχος” του. Σύμφωνα με τον Jung, η διαφωνία οφειλόταν στην επανερμηνεία της λίμπιντο (της σεξουαλικής ενέργειας που βρίσκεται μέσα μας) και της μεγάλης έμφασης που έδωσε ο Freud στην σεξουαλικότητα. Ο τελευταίος, αντίθετα, θεώρησε ότι η συμπεριφορά του Jung συνάδει πλήρως με την θεωρία του και είναι απλά η εκδήλωση του οιδιπόδειου συμπλέγματος προς τον επαγγελματικό του πατέρα, δηλαδή τον ίδιο τον Freud!

FREUD VS ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ

Ένα μεγάλο μέρος της κριτικής που έχει δεχθεί η θεωρία του Freud προέρχεται από τα φεμινιστικά κινήματα. Στην φροϋδική θεωρία, με πολύ λίγα λόγια, η γυναίκα παρουσιάζεται ως ένα πλάσμα που “φθονεί” την ανδρική φύση, γνωρίζει επί της ουσίας ότι είναι κάτι κατώτερο και σε όλη του τη ζωή παλεύει να ενδυναμωθεί για να αντισταθμίσει αυτή την έλλειψη (είτε μέσα από το κυνήγι της καριέρας, είτε με την απόκτηση παιδιού). Μέσω διάφορων διατυπώσεων στην θεωρία του, οι γυναίκες παρουσιάζονται ως το φύλο με το ασθενέστερο “Υπερεγώ”. Με προφανώς, δηλαδή, χαλαρότερες ηθικές αρχές από τους άντρες.

Είναι σαφές πώς οι φεμινίστριες (κυρίως του δεύτερου κύματος) άσκησαν έντονη κριτική στον Freud και στη θεωρία του.

FREUD ΚΑΙ ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑ

Όσο και αν έψαξα για το ποια ήταν η στάση του απέναντι στην ομοφυλοφιλία, η αλήθεια είναι ότι δεν μπόρεσα να βγάλω άκρη.

Από τη μια, σε γράμμα του προς μια μητέρα ενός ομοφυλόφιλου παιδιού που ζητούσε “βοήθεια”, ο Freud φαίνεται να θεωρεί την ομοφυλοφιλία μια παραλλαγή της σεξουαλικότητας. Δεν την θεωρεί πλεονέκτημα, αλλά δεν φαίνεται να έχει κάποια ακραία αρνητική στάση. Μάλιστα, ήταν ένας από αυτούς που πολέμησαν κατά της ποινικοποίησης της ομοφυλοφιλίας.

Διαβάζοντας, ωστόσο, κάποια άλλα γραπτά του, φαίνεται πως ο Freud φάσκει και αντιφάσκει. Παρουσιάζει τους ομοφυλόφιλους ως ανώριμα άτομα. Συγκεκριμένα, ως αιτία της ανδρικής ομοφυλοφιλίας αναφέρει τον ναρκισσισμό.

Είναι πολύ ενδιαφέρον να αναφέρουμε κάπου εδώ ότι η μικρότερη κόρη του Freud (Anna Freud), η οποία έγινε επίσης ψυχαναλύτρια, δήλωνε ανοιχτά ότι ήταν λεσβία. Μάλιστα, η ίδια φαίνεται να ήταν υπέρ εξαιρετικά βίαιων θεραπειών κατά της ομοφυλοφιλίας, στις οποίες θεραπείες ο Freud εναντιωνόταν. Δεν είναι λοιπόν περίεργο που ο Freud διευκρινίζει ότι αναφέρεται στην ανδρική ομοφυλοφιλία. Πληροφορίες που βρήκα, αναφέρουν ότι πράγματι, η Anna πήγε για ψυχοθεραπεία κάποια στιγμή. Ωστόσο, όπως φάνηκε από τις φήμες που θέλουν να είχε μακροχρόνια σχέση με την Dorothy Burlingham, δεν κατάφερε να “θεραπευτεί”.

ΠΟΙΟ ΗΤΑΝ ΤΟ ΛΑΘΟΣ ΤΟΥ;

Διαβάζοντας όλα αυτά σίγουρα (θέλω να ελπίζω τουλάχιστον) η θεωρία του μας φαίνεται πλέον εν μέρει αστεία και άκρως σεξιστική. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ένα πράγμα, και αυτό είναι το διαφορετικό κοινωνικό πλαίσιο. Οι ασθενείς του Freud ήταν κατά βάση σεξουαλικά καταπιεσμένες γυναίκες της ανώτερης τάξης. Και εδώ ακριβώς είναι που παίζει ρόλο ο χαρακτήρας του Freud (όπως και του κάθε επιστήμονα). Το μεγάλο του λάθος ήταν ότι υπήρξε τόσο σίγουρος για τα ευρήματα του και για τη θεωρία του γενικότερα, που δεν δίστασε να γενικεύσει τα συμπεράσματα που έβγαλε από το εμφανώς μη αντιπροσωπευτικό δείγμα, σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.

ΑΡΑ, ΚΑΤΑΔΙΚΑΖΟΥΜΕ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ;

Η απάντηση είναι όχι. Φυσικά και όλα αυτά δεν πρέπει να μας κάνουν να διαγράψουμε το συνολικό έργο του Freud. Η ιδέα του ασυνειδήτου στον πυρήνα της (ότι υπάρχουν δηλαδή διεργασίες των οποίων ο άνθρωπος δε έχει συνειδητότητα) άλλαξε σε μεγάλο βαθμό την μελέτη και την αντίληψη για την ανθρώπινη ψυχολογία. Από κάθε θεωρία έχουμε κάτι να πάρουμε. Πρέπει απλά να στεκόμαστε με κριτική σκέψη απέναντι σε ο,τι έχει να μας πει ο κάθε επιστήμονας και να απομονώνουμε τα σημαντικά στοιχεία που συντελούν στην εξέλιξη της επιστήμης.

ΤΙ ΣΥΜΠΕΡΑΙΝΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΟΝ FREUD ΩΣ ΑΝΘΡΩΠΟ;

Έχοντας λοιπόν αυτές τις πληροφορίες (οι οποίες παρουσιάστηκαν πολύ συνοπτικά) μπορούμε να διαμορφώσουμε μια ιδέα για την προσωπικότητα του θεμελιωτή της ψυχανάλυσης. Φαίνεται ένας εξαιρετικά δογματικός -πεισματάρης ίσως – άνθρωπος, που πίστευε απόλυτα στις ιδέες του και είχε την απαίτηση να την υιοθετήσουν και οι άλλοι. Δεν δίστασε να έρθει σε ρήξη με τους πιο κοντινούς συνεργάτες του, υπερασπιζόμενος τη θεωρία του. Από την άλλη, η προσωπική του ζωή δείχνει έναν άνθρωπο που θυσίασε, ίσως, την ερευνητική του καριέρα ως γιατρός προκειμένου να παντρευτεί την γυναίκα που αγαπούσε. Φαίνεται ότι για τον Freud η οικογένεια και οι υποχρεώσεις του απέναντι σε αυτήν, ήταν κάτι εξαιρετικά σημαντικό.

Παρά τις θέσεις του για την ομοφυλοφιλία, σε μια εποχή που τέτοιες τάσεις (στις γυναίκες συγκεκριμένα, καθώς αυτές ήταν οι ασθενείς του Freud) θεωρούνταν συμπτώματα “υστερίας” και αντιμετωπίζονταν με ωοθηκτομές και οπιούχα, ο Freud προσπάθησε να “αντιμετωπίσει” το φαινόμενο απλώς μιλώντας τους. Η θεωρία του ήταν βαθιά προβληματική σε πολλά σημεία. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε όμως ότι για την εποχή της ήταν άκρως επαναστατική, και αυτό είναι σε μεγάλο βαθμό απόρροια του δυναμικού χαρακτήρα και της ισχυρογνωμοσύνης του.

Πριν τελειώσετε την ανάγνωση, θέλω να διευκρινιστεί ότι το συγκεκριμένο άρθρο είναι αποτέλεσμα δικής μου μελέτης από διάφορα βιβλία της σχολής μου, καθώς επίσης επιστημονικά και μη άρθρα. Επιπλέον, οι πληροφορίες δόθηκαν περιληπτικά χάριν συντομίας και, σίγουρα, υπάρχουν πολλές λεπτομέρειες που παραλείφθηκαν. Αν θέλετε να διαβάσετε περισσότερα και να έχετε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τη θεωρία του, πατήστε εδώ.