Με τον όρο Ολοκαύτωμα περιγράφεται ο διωγμός σε συστηματικό επίπεδο διαφόρων ομάδων -εθνικών, θρησκευτικών, κοινωνικών, πολιτικών- καθώς και η γενοκτονία αυτών στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Συνυφασμένη με το εθνοσοσιαλιστικό καθεστώς της Γερμανίας θεωρείται η γενοκτονία συνολικά 6 εκατομμυρίων Ευρωπαίων Εβραίων, πράξη που αποτέλεσε μία από τις πιο σκοτεινές σελίδες στο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο γίγνεσθαι. Πρόκειται για μια κλιμακούμενη διαδικασία που ξεκίνησε πριν ακόμη τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κορυφώθηκε στο τέλος αυτού. Ποια γεγονότα, όμως, οδήγησαν στη θέληση αφανισμού μιας ολόκληρης θρησκευτικής και κοινωνικής ομάδας και πώς σχετίζεται ο πόλεμος με την εφαρμογή ενός σχεδίου εξόντωσης;
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι βάσεις για το Ολοκαύτωμα
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ενέτεινε τις διώξεις εναντίον των μειονοτήτων και αποτελεί σημαντική καμπή για τα τραγικά γεγονότα του Ολοκαυτώματος. Ξεκίνησε με την επίθεση της Γερμανίας στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου του 1939 και την κήρυξη πολέμου κατά της Γερμανίας από την Γαλλία και την Βρετανία δύο ημέρες αργότερα. Σηματοδότησε το έναυσμα ενός καταστροφικού πολέμου για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό σε αρχικό στάδιο, και παγκοσμίως, με την επέκταση του.
Η απόφαση της δίωξης και της καταπίεσης των μειονοτήτων πηγάζει από το ιδεολογικό υπόβαθρο που επικρατούσε τότε στην Γερμανία. Συγκεκριμένα, η προκατάληψη ή το μίσος απέναντι στους Εβραίους, γνωστά και ως αντισημιτισμός, ήταν ένας από τους παράγοντες που οδήγησαν στην τραγική κατάληξη του Ολοκαυτώματος. Ο κοινωνικός δαρβινισμός, ειδικότερα η ιδέα ότι ορισμένες φυλές είναι ανώτερες από άλλες διαστρέβλωσε τη θεωρία του Δαρβίνου για να δικαιολογηθούν οι ρατσιστικές πεποιθήσεις του καθεστώτος.
Μαζί με τον κοινωνικό δαρβινισμό προωθήθηκε και η ιδέα της ευγονικής, ότι δηλαδή πρέπει να προωθούνται ορισμένα γενετικά χαρακτηριστικά και άλλα να αφαιρούνται μέσω της επιλεκτικής αναπαραγωγής. Η τελευταία είχε ως επίπτωση να στοχοποιηθούν οι μειονοτικές ομάδες, καθώς και τα άτομα με αναπηρία και να ξεκινήσει το πρόγραμμα “Ευθανασίας” που αποτέλεσε ένα από τα πρώτα στάδια του Ολοκαυτώματος. Ακόμη ένας από τους κρίσιμους παράγοντες αποτέλεσε και η επικράτηση του υπερεθνικισμού, ειδικότερα ο έλεγχος επί άλλων εθνών συνήθως με βίαιο εξαναγκασμό για την επιδίωξη συγκεκριμένων συμφερόντων.
Το Ολοκαύτωμα ξεκινά
Το Ολοκαύτωμα ξεκίνησε στη Γερμανία αφότου ο Αδόλφος Χίτλερ ανέλαβε καγκελάριος το 1933. Μεταξύ του 1933 και 1945 το ναζιστικό καθεστώς είχε ήδη εφαρμόσει πλήθος αντιεβραϊκων μέτρων και διώξεων που είχαν ως αποτέλεσμα το θάνατο μεγάλου αριθμού Εβραίων. Ωστόσο, και δεδομένης της σταδιακής κυριαρχίας στην Ευρώπη τα γεγονότα οδήγησαν στην “Τελική Λύση του Εβραϊκού Ζητήματος”. Πρόκειται για συστηματική μαζική δολοφονία των Ευρωπαίων Εβραίων. Εκτός των μαζικών εκτελέσεων που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του σχεδίου αυτού, η βασικότερη και πιο γνωστή κίνηση αφανισμού των Εβραίων αποτελεί η δημιουργία κέντρων εξόντωσης σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην τότε γερμανοκρατούμενη Πολωνία. Εβραίοι από όλη την Ευρώπη μεταφέρονταν καθημερινά στα κέντρα αυτά μέσω των ευρωπαϊκών μέσων μεταφοράς σε συνήθως απάνθρωπες συνθήκες. Εκεί, εκτελούνταν μαζικά.
Ποιες άλλες ομάδες εκδιώχθηκαν και εκτελέστηκαν;
Παρόλο που το Ολοκαύτωμα αναφέρεται κατά βάση στη συστηματική εκδίωξη και δολοφονία των Εβραίων, υπήρξαν κι άλλες κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές ομάδες που στοχοποιήθηκαν και εκτελέστηκαν μαζικά από το ναζιστικό καθεστώς. Συγκεκριμένα, πολιτικοί εχθροί του καθεστώτος, Μάρτυρες του Ιεχωβά, Ρομά, ομοφυλόφιλοι, εγκληματίες, άτομα με αναπηρία, άστεγοι, επαίτες είναι μερικές μόνο από τις ομάδες που καταδίωξε το καθεστώς. Ο λόγος; Η μη υπακοή στις εντολές και την κυβέρνηση, οι “επιβλαβείς” για την κοινωνία δραστηριότητες, η αντιμετώπιση των ανθρώπων ως γενετικό και οικονομικό βάρος και εν γένει ως φυλετικούς και ιδεολογικούς εχθρούς.
Η καθοδική πορεία του Ολοκαυτώματος σηματοδοτείται από την απελευθέρωση των αιχμαλώτων του Auschwitz – Birkenau, του μεγαλύτερου στρατοπέδου συγκέντρωσης στις 27 Ιανουαρίου του 1945, από στρατιώτες της Σοβιετικής Ένωσης. Το Ολοκαύτωμα έληξε ωστόσο, οριστικά τον Μάιο του 1945 με τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την απελευθέρωση του συνόλου των αιχμαλώτων από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Μερικές σκέψεις με βάση τα ιστορικά γεγονότα
Το Ολοκαύτωμα ως απόρροια του ολοκληρωτισμού και του Β’ΠΠ, σηματοδοτεί το αποκορύφωμα της απανθρωποποίησης, κατά την Hannah Arendt, όπου τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μετατράπηκαν σε εργοστάσια εξόντωσης και καταπίεσης. Ένα σύστημα το οποίο καταπίεζε κάθε μορφή ατομικής ελευθερίας και επιλογής προς χάρη ενός ουτοπικού οράματος. Τα θύματα του Ολοκαυτώματος μας υπενθυμίζουν τα όρια της ανθρώπινης θηριωδίας, της ανάγκης να μεριμνήσουμε για την εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, καθώς και την ενδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών απέναντι στην υπονόμευση τους.
Βασικοί θεσμοί για να λειτουργήσει το μοντέλο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας προϋποθέτουν ελεύθερες, δίκαιες και τακτικές εκλογές, την ελευθερία λόγου, τις εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης, τον συνυπολογισμό των πολιτικών δικαιωμάτων, την εκλογή των αξιωματούχων και την συνεργατική αυτονομία σύμφωνα με τον Robert Dahl. Τιμώντας τα θύματα του Ολοκαυτώματος είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε τους κινδύνους που ενέχει το φαινόμενο της ιστορίας και την ανάγκη να μελετήσουμε τις εκφάνσεις του ολοκληρωτισμού ώστε να αναγνωρισθεί εγκαίρως η έλευση του πριν είναι αργά.
Ύστερα από τις αποκαλύψεις των συμμάχων στα εγκαταλελειμμένα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το Συμβούλιο της Ευρώπης, από την ίδρυση του το 1949, ανέλαβε δράση με την Σύμβαση για τα δικαιώματα του ανθρώπου το 1950. Κάποια από τα δικαιώματα τα οποία αναφέρονται είναι το δικαίωμα στην ζωή, η απαγόρευση των βασανιστηρίων και της δουλείας, ο σεβασμός στην ιδιωτικότητα, η ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας, καθώς και η απαγόρευση των διακρίσεων. Η θλιβερή πραγματικότητα του Ολοκαυτώματος κινητοποιεί την διεθνή κοινότητα να αναλάβει δράσεις για να προστατεύσει τις μειονότητες, να καταπολεμήσει φυλετικές και θρησκευτικές διακρίσεις, καθώς και να ευαισθητοποιήσει τους πολίτες ανά τον κόσμο να γνωρίσουν την ζοφερή πραγματικότητα του Ολοκαυτώματος.
Το Ολοκαύτωμα αποτελεί κατεξοχήν παράδειγμα αποτρόπαιας και άδικης μεταχείρισης ανθρώπων με μόνη αιτιολόγηση την καταγωγή και τις ρίζες τους. Η ιστορία αποδεικνύει ξανά και ξανά ότι η βαναυσότητα, το μίσος, η μεροληψία, η προκατάληψη συνήθως οδηγούν σε προσβολή, εκδίωξη αν όχι θάνατο συμπολιτών και συνανθρώπων. Η αναζωπύρωση του μίσους και της ξενοφοβίας κάθε άλλο παρά ευνοϊκή μπορεί να είναι τόσο για τη συνύπαρξη των ανθρώπων, όσο και για την ψυχική και πνευματική υγεία του συνόλου. Στόχος πρέπει να είναι η προστασία κάθε ζωής από οφειλόμενη στον ρατσισμό εκδίωξη και απειλή της. Άλλωστε, η υλική υπόσταση διόλου δεν θα πρέπει να έχει να κάνει με τον αφανισμό του διπλανού για την ατομική κερδοσκοπία. Η σημερινή κοινωνία οφείλει να έχει μηδαμινή ανοχή στο μίσος. Και το οφείλει από σεβασμό στον ίδιο τον άνθρωπο, από σεβασμό στα ίδια τα θύματα.
“Καμιά κοινωνία δεν έχει ανοσία στον παραλογισμό και τη μισαλλοδοξία. Η σιωπή μπροστά στο μίσος είναι συνενοχή.”
Αντόνιο Γκουτέρες, ΓΓ ΟΗΕ
Το άρθρο επιμελήθηκαν οι: Λίνα Νάκα, Στέλιος Βαβάκας
Βιβλιογραφία
Alting von Geusau, C. (2021)’Totalitarianism and the Five Stages of Dehumanization’, Brownstone Institute, 17 November. Available at: Totalitarianism and the Five Stages of Dehumanization ⋆ Brownstone Institute
Beck, E. (2022) ‘Causes of the Holocaust’, History Crunch, 23 March. Available at: Causes of the Holocaust – HISTORY CRUNCH – History Articles, Biographies, Infographics, Resources and More
Council of Europe (2023) ‘Holocaust remembrance’. Available at: Holocaust remembrance – Portal (coe.int)
History.com Editors (2009) ‘The Holocaust’, History, 14 October. Available at: Holocaust: Definition, Remembrance & Meaning – HISTORY – HISTORY
United States Holocaust Memorial Museum. “Introduction to the Holocaust.” Available at: Holocaust Encyclopedia. Accessed on 23/01/2023.
Wikipedia (2023) ‘International Holocaust Remembrance Day’. Available at: International Holocaust Remembrance Day – Wikipedia
Wikipedia (2023) ‘Ultranationalism’. Available at: Ultranationalism – Wikipedia
Ηνωμένα Έθνη (2022) ’27 Ιανουαρίου 2022 – Διεθνής Ημέρα Μνήμης Θυμάτων Ολοκαυτώματος.’ Available at: Περιφερειακό Κέντρο Πληροφόρησης του ΟΗΕ
Κολιόπουλος, Ι.Σ. (2001) Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789-1945. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας
Μακρής, Σ. (2017) Πολιτική Επιστήμη, Αθήνα: Εκδόσεις Σιδέρης
