Όλοι μας σήμερα γνωρίζουμε ότι το ελληνικό αλφάβητο έχει 24 γράμματα, σωστά;

Σωστά! Αν σου έλεγα όμως ότι κάποτε δεν είχε 24 αλλά…25 ;

Ναι ναι, δεν διάβασες λάθος, 25! Πώς θα σου φαινόταν αν μάθαινες ότι στην αρχαιότητα το ελληνικό αλφάβητο δεν είχε μόνο 24, αλλά διέθετε και ένα επιπλέον γράμμα; Του οποίου μάλιστα η λειτουργία και η φωνητική αξία έχουν πλέον χαθεί, με αποτέλεσμα το ίδιο να εξαφανιστεί στη λήθη της ιστορίας…

Το γράμμα αυτό για του οποίου την χρήση και την ιστορία θα μιλήσουμε στο παρόν άρθρο είναι το Δίγαμμα!

Oνομασία και συμβολισμός

Πρωτοεμφανιζόμενο στις πιο πρώιμες μορφές του ελληνικού αλφαβήτου, το δίγαμμα αποτελούσε το 6ο κατά σειρά γράμμα της ελληνικής γλώσσας, ευρισκόμενο ανάμεσα στο ζήτα και το έψιλον. Όπως φαίνεται και στην εικόνα που ακολουθεί, συμβολιζόταν με έναν χαρακτήρα που ήταν σχεδόν πανομοιότυπος με το λατινικό F (η ομοιότητα δεν είναι τυχαία, βλέπε παρακάτω) εκ του οποίου έλαβε και το όνομα του , “δίγαμμα”. Αυτό συμβαίνει διότι το σύμβολο F μπορεί να παρομοιαστεί με ένα διπλό Γ (γάμμα). 

Φωνητική Αξία και σύντομη ιστορία

Σύμφωνα με τους γλωσσολόγους, το δίγαμμα είχε την ίδια φωνητική αξία στην ελληνική γλώσσα με αυτήν που έχει το w στην αγγλική. Προφερόταν δηλαδή ως “γουό” όπως για παράδειγμα στις λέξεις : “γουοάτερ” (water), γουέλ (well), κ.λπ. αποδίδοντας έτσι έναν εξαιρετικά αρχέγονο φθόγγο της αρχαίας ελληνικής.

Πράγματι, στις επιγραφές της Γραμμικής Β της περιόδου, το δίγαμμα χρησιμοποιείται κανονικότατα σε όλες τις αναμενόμενες λέξεις. Διαβάζουμε δηλαδή, “ΑχαιFός” (= Αχαιγουός) αντί για Αχαίος, και FόρFoς (= Γουόργουoς) αντί για Όρος (βουνό).

Με το πέρασμα των αιώνων ωστόσο, ο φθόγγος αυτός άρχισε σιγά σιγά να προφέρεται όλο και ασθενέστερα, σε σημείο που ήδη τον 7ο αιώνα π.Χ. είχε σχεδόν εξαφανιστεί από την Αττική και την Ιωνική διάλεκτο. Αντίθετα, σε άλλες διαλέκτους (όπως πχ στην Αιολική) διατηρήθηκε μέχρι και την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και μάλιστα η προφορά του μετατράπηκε σε βήτα.

Παραδείγματα

Αν και όπως αναφέρθηκε ο ήχος αυτός, δεν έχει επιβιώσει μέχρι την εποχή μας, εντούτοις υπήρχε σε πολλές πασίγνωστες λέξεις που χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα! Έτσι ένα μεγάλο μέρος από το λεξιλόγιο που προφέρουμε καθημερινά κατά περιόδους της αρχαιότητας προφέρονταν τελείως διαφορετικά! Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

Ο Άναξ-Άνακτας ( ο βασιλιάς των Μυκηναϊκών βασιλείων) και ο οίκος του, το Ανάκτορο, γράφονταν : Fάναξ – Fανάκτορον και προφέρονταν “Γουάναξ” – “Γουνάκτορον” αντίστοιχα

Το Ίλιον, δηλ. η μυθική Τροία, γράφονταν “Fίλιον” κι προφερόταν “Γουίλιον”

Ο ίσος, γράφονταν FίσFoς κι προφέρονταν “Γουίσγουος”

Ο Οίκος (σπίτι), γραφόταν Fόικος κι προφερόταν “Γουοίκος”

Ο Οίνος (κρασί), γραφόταν: Foίνος κι προφερόταν “Γουοίνος” (συγγενές του αγγλικού wine)

Το έπος γραφόταν Fέπος κι γραφόταν “Γουέπος”

To έργο, γραφότανFέργον κι προφερόταν “Γούεργον” (συγγενές του αγγλικού work)

To έτος, γραφόταν Fέτος κι προφερόταν “Γουέτος”

Ο έκαστος, γραφόταν Fέκαστος κι προφερόταν “Γουέκαστος”

Ο αριθμός έξι, γραφόταν Fεξ κι προφερόταν “Γουέξ”

Ο αριθμός είκοσι, γραφόταν Fείκοτι κι προφερόταν “Γουείκοτι”

Η κόρη /κούρη γραφόταν ΚόρFα κι προφερόταν “Κόργουα”

Ο νέος, γραφόταν νέFoς κι προφερόταν “Νέγουoς”

INTERESTING FACT NUMBER 1

Η ομοιότητα του δίγαμμα με το λατινικό F δεν είναι τυχαία. Από τα αλφάβητα των Ελλήνων της κάτω Ιταλίας πέρασε στους Λατίνους ως F και μάλιστα στην ίδια θέση (6η) όπως και στο ελληνικό.

INTERESΤΙΝG FACT NUMBER 2

Έχεις αναρωτηθεί ποτέ γιατί η 6η δημοτικού λέγεται ΣΤ’ ενώ το 6ο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου είναι πλέον το Ζήτα;

Οι αρχαίοι συμβόλιζαν τον αριθμό 6 με το έκτο γράμμα του αλφαβήτου τους, που ήταν τότε το δίγαμμα. Όταν το δίγαμμα σταμάτησε να προφέρεται συνέχισε να χρησιμοποιείται ως σύμβολο για τον αριθμό 6. Αργότερα όμως όταν ξεκίνησε η διάκριση σε κεφαλαία και μικρά υιοθετήθηκε για την μικρογραμματική μορφή του δίγαμμα, ένα σύμβολο που έμοιαζε με το λεγόμενο “στίγμα”. Το στίγμα ήταν μια συντομογραφία του φθόγγου “στ” που έμοιαζε με το σημερινό τελικό σίγμα “ς”. Έτσι οι μεσαιωνικοί λόγιοι θεώρησαν ότι ο αριθμός 6 αποδίδονταν από τους αρχαίους ως “ΣΤ” και εξού και το μπέρδεμα.

ΙNTERESTING FACT NUMBER 3

Στην τσακώνικη διάλεκτο το δίγαμμα θεωρείται ότι έχει διατηρηθεί ακόμα σε μερικές λέξεις σαν βήτα (όπως ακριβώς κατέληξε να προφέρεται στις αρχαίες διαλέκτους που το διατήρησαν μέχρι αργά). Παράδειγμα: Fάρνος > Βάρνος > Bάννε (το αρνί στα τσακώνικα).

Το γεγονός αυτό είναι απολύτως λογικό. Καθώς σε αντίθεση με τα νέα ελληνικά που προέρχονται από την Αττική διάλεκτο (μέσω της κοινής ελληνιστικής) η οποία από την εποχή του Θεμιστοκλή είχε απολέσει το δίγαμμα, τα τσακώνικα θεωρούνται απόγονος της Δωρικής διαλέκτου η οποία σε ορισμένες περιοχές το διατήρησε.

Βιβλιογραφία:

http://www.aoidoi.org/articles/epic/digamma.html

http://dcc.dickinson.edu/grammar/monro/words-initial-%CF%9D

http://tothelandofdreams.blogspot.com/2016/01/linear-b-lexicon.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Digamma

Η ιστορία του δίγαμμα