Λαογραφία και έθιμα
Για τους περισσότερους από εμάς, η Πρωτομαγιά, είναι μία καλή αφορμή για ξεκούραση και κοντινές ή μακρινές αποδράσεις στην φύση, μόνοι μας, με παρέα ή με την οικογένεια. Και, γιατί όχι, από τη στιγμή που τις περισσότερες φορές ο καιρός είναι καλός συνεργός, με ανεβασμένες γενικά θερμοκρασίες και ήλιο, ό,τι καλύτερο για λίγη χαλάρωση κοντά στη φύση. Πόσες φορές εξάλλου μας δίνεται μία τέτοια ευκαιρία! Ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς στη φύση, βέβαια, φαίνεται πως δεν είναι ένα σύγχρονο έθιμο. Είναι κάτι που κι εμείς έτσι το μάθαμε από τους παλαιότερους κι αυτοί από τους δικούς τους γονείς, χωρίς απαραίτητα να ξέρουμε ακριβώς το γιατί ή το πώς καθιερώθηκε, όπως άλλωστε γίνεται με τα περισσότερα έθιμα σε όλους τους λαούς!
Ο εορτασμός της πρωτομαγιάς έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, καθώς οι εκδηλώσεις που γίνονταν είτε για τη Θεά Δήμητρα είτε για τον Θεό Διόνυσο, είχαν σκοπό να γιορτάσει ο κόσμος τη γονιμότητα των αγρών, την καρποφορία της γης, την άνθιση της φύσης, το οριστικό τέλος του χειμώνα και τον ερχομό του καλοκαιριού. Από την αρχαία Ελλάδα, την Πρωτομαγιά λάμβαναν χώρα πλήθος εορταστικές τελετές, πολλές εκ των οποίων έχουν παραμείνει ως τις μέρες μας! Το πιο διαδεδομένο έθιμο είναι η δημιουργία του πρωτομαγιάτικου στεφανιού από λουλούδια κομμένα από τους αγρούς. Παραλλαγή του εθίμου εντοπίζεται και στην αρχαιότητα, όταν στο πλαίσιο της εορτής των Θαργηλίων, οι συμμετέχοντες έπαιρναν ένα πράσινο κλαδί που μόλις είχε πετάξει φύλλα, το τύλιγαν με ταινίες και επάνω του κρεμούσαν σύκα, ψωμί, φλασκιά με λάδι, κρασί και μέλι, συμβολίζοντας την ζωή, την υγεία, την καλή τύχη, την καλή σοδειά και την ευφορία. Επίσης, μία από τις παλαιότερες γιορτές ήταν και τα Ανθεστήρια, η γιορτή των λουλουδιών, η πρώτη επίσημη γιορτή ανθέων των Ελλήνων.
Μέσα στο πέρασμα των αιώνων, τα έθιμα άλλαξαν μορφή, χωρίς, παρόλα αυτά, να αλλάξουν εντελώς. Φυσικά, ανά την Ελλάδα, κάθε τόπος έχει διαφορετικά έθιμα, συμβολισμούς και τελετουργίες. Παραδείγματος χάριν, στη Σέριφο, από την παραμονή της Πρωτομαγιάς, δηλαδή, το προηγούμενο βράδυ, κρεμούν στην πόρτα του σπιτιού τους ένα στεφάνι από λουλούδια, προσθέτοντας όμως και τσουκνίδες, κριθάρι και σκόρδο. Στην Αγιάσο της Λέσβου, φτιάχνουν στεφάνια από όλα τα λουλούδια και βάζουν μέσα “δαιμοναριά”, άγριο χόρτο με πλατιά φύλλα και κίτρινα λουλούδια για να δαιμονίζονται οι γαμπροί. Στα μέρη της Μικράς Ασίας, σε κάθε στεφάνι έβαζαν, εκτός από λουλούδια, ένα σκόρδο για τη βασκανία, ένα αγκάθι για τον εχθρό κι ένα στάχυ για την καλή σοδειά.
Εκτός από το μαγιάτικο στεφάνι, σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας αναβιώνουν, ακόμα και στις μέρες μας, κάποια διαφορετικά ενδιαφέροντα έθιμα. Αρχικά, στην Κέρκυρα, έχουν το έθιμο του Μαγιόξυλου. Οι κάτοικοι περιφέρουν έναν κορμό κυπαρισσιού, σκεπασμένο με κίτρινες μαργαρίτες που γύρω του έχει ένα στεφάνι με χλωρά κλαδιά. Με το Μαγιόξυλο, οι νέοι εργάτες, ντυμένοι με κάτασπρα παντελόνια και πουκάμισα και κόκκινα μαντήλια στο λαιμό βγαίνουν στους δρόμους, τραγουδώντας το Μάη. Από την άλλη, στην Ήπειρο, την παραμονή της Πρωτομαγιάς, τα παιδιά πηγαίνουν στους κήπους, χτυπώντας μαγειρικά σκεύη και λέγοντας μαγικά ξόρκια για να διώξουν μακριά τα φίδια. Ένα άλλο πολύ θεατρικό έθιμο είναι η Ανάσταση του Μαγιόπουλου, που το συναντάμε σε περιοχές όπως ο Βόλος, το Ζαγόρι Ηπείρου, ο Καστανιάς Στυμφαλίας και αλλού. Ανά περιοχές, μπορεί να το ακούσουμε ως Φουσκοδένδρι ή Ζαφείρη. Ένας έφηβος παριστάνει στους αγρούς τον πεθαμένο Διόνυσο. Οι κόρες του χωριού του τραγουδούν τον “Κορμό” ένα θρηνητικό τραγούδι με σκοπό να τον αναστήσουν και μαζί με αυτόν και ολόκληρη τη φύση. Τέλος, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, το πήδημα στη φωτιά είναι μία απαραίτητη τελετουργική διαδικασία που θα αποτρέψει τις αρρώστιες εξασφαλίζοντας την καλή υγεία.
Η άλλη Πρωτομαγιά!
Πέρα όμως από την εύθυμη και ευχάριστη πλευρά της ανοιξιάτικης αυτής γιορτής, την ημέρα αυτή βαραίνει μία ακόμη αιματοβαμμένη μνήμη. Μια μνήμη σύμβολο για την νέα εποχή και την σύγχρονη βιομηχανική και όχι μόνο ιστορία! Την πρώτη Μαΐου γιορτάζεται η μέρα των εργατών. Είναι στην πραγματικότητα η καθιερωμένη γιορτή της εξέγερσης των εργατών του Σικάγο, η οποία αποτέλεσε μια από τις κορυφαίες στιγμές της πάλης των τάξεων στη νεότερη εποχή!
Όλα ξεκίνησαν τον Μάιο του 1886, όταν τα εργατικά συνδικάτα στο Σικάγο ξεσηκώθηκαν, διεκδικώντας ωράριο εργασίας στις 8 ώρες και καλύτερες συνθήκες εργασίας. Δύο χρόνια νωρίτερα, το 1884, πάρθηκε στο συνέδριο της Αμερικανικής Ομοσπονδίας Εργασίας η απόφαση να γίνουν την πρώτη Μαΐου του 1886 απεργιακές κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις στο Σικάγο, το μεγαλύτερο τότε βιομηχανικό κέντρο των ΗΠΑ. Αίτημα η μείωση των ωρών εργασίας και σύνθημα «Οχτώ ώρες δουλειά, οχτώ ώρες ανάπαυση, οχτώ ώρες ύπνο».
Συγκεκριμένα, την 1η Μαΐου του 1886, 600.000 άνθρωποι συμμετείχαν στις απεργίες που γίνονταν σε όλη τη χώρα, και πάνω από 80.000 στο Σικάγο. Αυτό το Σάββατο του 1886, μια εργάσιμη μέρα, οι εργάτες ξεκίνησαν με τις γυναίκες και τα παιδιά τους για να διαδηλώσουν ειρηνικά στο χώρο της συγκέντρωσης, στην πλατεία Haymarket. Στη γύρω περιοχή είχαν παραταχθεί αστυνομικές δυνάμεις, αποτελούμενες από 1350 άτομα, οπλισμένα. Κι ενώ το πλήθος παρακολουθούσε τις ομιλίες, ο επικεφαλής της αστυνομικής δύναμης διατάσσει να διαλυθεί η συγκέντρωση. Μια χειροβομβίδα εκτοξεύτηκε από την πλευρά των διαδηλωτών εναντίον των ένστολων και επί τόπου σκοτώθηκαν 7 αστυνομικοί. Στη συνέχεια, οι αστυνομικοί άρχισαν να πυροβολούν αδιακρίτως. Την επομένη, αποφασίστηκε συλλαλητήριο καταδίκης της αστυνομικής βίας στην Πλατεία Haymarket, με πρωτοστατούντες τους αναρχικούς. Πηγές της εποχής αναφέρουν πως, επίσημα, 8 νεκροί αστυνομικοί και 4 διαδηλωτές έχουν επαληθευτεί, είναι όμως ακόμη άγνωστος ο αριθμός των θυμάτων, αφού πολλοί τραυματισμένοι κατέληξαν τις επόμενες ημέρες! Για τα γεγονότα αυτά, οι 8 συλληφθέντες διαδηλωτές δικάστηκαν, 4 εξ αυτών καταδικάστηκαν σε θάνατο και άλλος ένας αφαίρεσε μόνος του τη ζωή του στη φυλακή. Η διεθνής προβολή αυτής της δίκης δημιούργησε τα θεμέλια της Εργατικής Πρωτομαγιάς ως Εργατικής Γιορτής.
Στον Ελλαδικό χώρο από την άλλη, τα πρώτα εργατικά κινήματα άρχισαν να δημιουργούνται, ταυτόχρονα με την ανάπτυξη της καπνοκαλλιέργειας το 19ο αιώνα. Η πρώτη απεργία ξέσπασε την Πρωτομαγιά του 1888, στην πόλη της Δράμας. Οι καπνεργάτες είχαν ως κύριο αίτημα τις 10 ώρες εργασίας, καθώς εκείνη την εποχή οι εργάτες απασχολούνταν από 12-14 ώρες ημερησίως. Το 1892, έγινε η πρώτη πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση στο νεοελληνικό κράτος, από το Σοσιαλιστικό Σύλλογο του Καλλέργη. Το 1893, 2.000 εργάτες διαδήλωσαν ζητώντας οκτάωρο, Κυριακή αργία και κρατική περίθαλψη στα θύματα εργατικών ατυχημάτων. Το 1894, γίνεται μια μεγάλη συγκέντρωση, με τα ίδια αιτήματα, που λήγει με 10 συλλήψεις. Τον Αύγουστο ακολουθεί η σύλληψη του σοσιαλιστή Σταύρου Καλλέργη. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1936, κορυφώνονται οι διαδηλώσεις από τους καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης. Τα γεγονότα ξεκίνησαν γύρω στο Φεβρουάριο, με κατάληψη ενός εργοστασίου, ύστερα από την απόρριψη των αιτημάτων των εργατών. Αυτή η κίνηση γνώρισε τη συμπαράσταση καπνεργατών από άλλα εργοστάσια. Εναντίον τους χρησιμοποιήθηκε τόσο η αστυνομία, όσο και ο στρατός. Δεν υπήρχε κεντρική συγκέντρωση, αλλά μικρές με ομιλητές σε διάφορα μέρη της πόλης. Οι εργατικές κινητοποιήσεις στην πόλη κορυφώθηκαν το Μάιο του 1936, με τη μεγάλη απεργία και διαδήλωση των καπνεργατών που πνίγηκε στο αίμα! Υπήρξαν συνολικά 12 νεκροί, ανάμεσα στους οποίους και ο 25χρονος αυτοκινητιστής, Τάσος Τούσης, στη διασταύρωση Εγνατίας και Βενιζέλου. Η φωτογραφία που απαθανάτισε τη μητέρα του να τον θρηνεί μόνη, στο μέσον του δρόμου δημοσιεύθηκε στον Τύπο και αποτέλεσε την έμπνευση του Γιάννη Ρίτσου για τη συγγραφή της συλλογής του «Ο Επιτάφιος»!! Από τότε μέχρι και σήμερα, κάθε χρόνο τέτοια μέρα, η ιστορία καταγράφει εκτός από μεγαλειώδεις συγκεντρώσεις, θύματα και αιματοχυσίες! Ορόσημο αποτελεί η εκτέλεση 200 αγωνιστών στην Καισαριανή, το 1944, με εντολή Γερμανού στρατηγού. Σημαντικό ιστορικό σημείο αποτελούν επίσης, τα μεγάλα φοιτητικά κινήματα κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’60, μέσα σε όλο το κλίμα της γενικότερης «απελευθέρωσης» και των αγώνων για την παγκόσμια ειρήνη και τα κινήματα των παιδιών των λουλουδιών (Χίπις). Ένα από τα σημαντικότερα τέτοια συλλαλητήρια ήταν εκείνον τον Μάη του ’69 στη Γαλλία
Είναι πλέον ευρέως αποδεκτό πως αυτή η μέρα, η 1η Μαϊου αποτελεί σημαντικό ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός πως πολλοί καλλιτέχνες έχουν αφιερώσει πονήματα τους, τόσο στην ημέρα αυτή καθεαυτή, όσο και σε ιστορικά γεγονότα που συνδέονται με τα εργατικά κινήματα και με την πρωτομαγιά. Είναι γνωστό βέβαια, πως οι περισσότεροι από αυτούς, ανήκαν είτε στα ρεύματα της λεγόμενης στρατευμένης τέχνης, είτε ασπάζονταν οι ίδιοι πολιτικές πεποιθήσεις αντίστοιχων χώρων. Παραδείγματα αποτελούν το τραγούδι «1η ΜαΪου» του Μάνου Λοίζου και τη φωνή του Βασίλη Παπακωνσταντίνου, το τραγούδι «Frederico Garcia Lorca» σε στίχους Νίκου Καββαδία (τραγουδήθηκε από τους αδερφούς Κατσιμίχα και άλλους), που αναφέρεται στην εκτέλεση της Καισαριανής, το γνωστό εμβατήριο «Bela ciao» κ.α.
Η μέρα αυτή, αποτελεί την έναρξη μίας νέας εποχής. Παρόλα αυτά, είναι λυπηρό το γεγονός πως κάθε χρόνο γίνονται σπουδαίες συγκεντρώσεις, με σημαντικό αριθμό ανθρώπων, μάλλον όμως όχι τόσο ένθερμων υποστηρικτών, μιας που δυστυχώς, όσο προχωρούν τα χρόνια, τόσο περισσότερο επιστρέφουμε σε μεσαιωνικές εργασιακές συνθήκες! Οι περισσότεροι από εμάς, πρέπει να παραδεχθούμε πως προτιμούμε την εύθυμη πλευρά για τον εορτασμό της Πρωτομαγιάς. Πολλοί μάλιστα πιθανόν να μην γνωρίζουν καν την επέτειο της εργατικής εορτής! Και αυτό γιατί στο μάθημα της
κοινωνιολογίας της Γ’ λυκείου, κάναμε τα μαθήματα του φροντηστηρείου, γιατί δεν προλαβαίναμε! Φυσικά δεν κατηγορούμε κανέναν για την άγνοια, δεν κατηγορούμε κανέναν για την επιλογή της μη συμμετοχής στις πορείες για τους δικούς του λόγους, σίγουρα όμως πρέπει τουλάχιστον να γνωρίζουμε, να θυμόμαστε. Να θυμόμαστε ότι η Πρωτομαγιά δεν είναι αργία, είναι αργία, είναι απεργία! Έτσι ξεκίνησε και ως τέτοια πρέπει να την γιορτάζουμε!
Αναγνώριση και καθιέρωση της εργατικής Πρωτομαγιάς.
Η Εργατική Πρωτομαγιά ως Εθνική Εργατική Εορτή καθιερώθηκε στην Ελλάδα από τον Ιωάννη Μεταξά, στις 7 Απριλίου 1937. Επίσης επί των ημερών του καθιερώθηκε το 8ωρο ημερησίως. Η μέρα έχει θεσπιστεί ως εργατική απεργία και όλες οι υπηρεσίες και οι επιχειρήσεις παραμένουν κλειστές. Διεθνώς, η Πρωτομαγιά, ως εργατική γιορτή, καθιερώθηκε στις 20 Ιουλίου 1889, κατά τη διάρκεια του ιδρυτικού συνεδρίου της 2ης Διεθνούς (Σοσιαλιστικής Διεθνούς) στο Παρίσι, σε ανάμνηση του ξεσηκωμού των εργατών του Σικάγο, την 1η Μαΐου 1886.
