Αναλαμβάνοντας τη συγγραφή ενός άρθρου για την επανάσταση της 25ης Μαρτίου, έθεσα ως στόχο να μην σας παραδώσω ένα κοινότυπο άρθρο, όπως αυτά που πολλοί από εσάς σίγουρα θα έχετε διαβάσει με αφορμή τη συγκεκριμένη εορτή και να μην αρκεστώ στην απλή περιγραφή των γεγονότων του 1821. Το βασικό ερώτημα, το οποίο μπορεί εύκολα να απαντηθεί είναι: Ποιο γεγονός γιορτάζουμε την 25η Μαρτίου; Την κήρυξη της επανάστασης του 1821. Αν θέλουμε να πάμε ένα βήμα παρακάτω, πρέπει να συλλογιστούμε τί πραγματικά σημαίνει αυτό ή τί σήμαινε για τους ανθρώπους της εποχής. Πώς αντιλαμβάνονταν την επανάσταση, τον εαυτό τους και το ρόλο τους μέσα σε αυτή την επανάσταση; Ποιες από τις πληροφορίες που μας παρέχουν τα ιστορικά τεκμήρια είναι πραγματικές και ποιες είναι μεταγενέστερες κατασκευές που εξυπηρετούν διάφορους σκοπούς (όπως την ιστορική συνέχεια, την δημιουργία εθνικής συνείδησης, κ.α.). Και τα ερωτήματα που μπορώ να απαριθμήσω είναι πολλά.
Ως φοιτήτρια του τμήματος ιστορίας και αρχαιολογίας, παρακολουθώντας ένα σχετικό μάθημα για την ελληνική επανάσταση, μου είχε κινήσει το ενδιαφέρον το γεγονός της νομιμοποίησης της επανάστασης. Η θεματική του άρθρου, λοιπόν, θα κινηθεί γύρω από αυτή τη νομιμοποίηση και τα θεμέλια πάνω στα οποία στηρίχθηκε το ιδεολογικό κατασκεύασμα της επανάστασης προκειμένου να μεταφραστεί ο αγώνας με όρους κατανοητούς από τους αποδέκτες. Για ποιον ή ποιους λόγους, όμως έπρεπε να νομιμοποιηθεί και ποιοι ήταν οι αποδέκτες; Καταρχάς, αποδέκτες ήταν ο λαός, τον οποίο καλούσαν να πάρει τα όπλα και να πολεμήσει για την ελευθερία του. Η εκκλησία, δηλαδή, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο λειτουργούσε ως όργανο του οθωμανικού διοικητικού συστήματος, επομένως ήταν υπόλογο απέναντι στην Υψηλή Πύλη και έπρεπε να συντάσσεται με την εξουσία του σουλτάνου. Οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης, οι οποίες μπορούσαν να παίξουν καίριο ρόλο στην εξέλιξη της επανάστασης και στη δημιουργία ενός ανεξαρτήτου ελληνικού κράτους. Τέλος, η κοινή γνώμη, με αποκορύφωμα την ανάδυση του φιλελληνισμού.
Το πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκε η επανάσταση
Το 1814, δημιουργήθηκε η Φιλική Εταιρεία, η μυστική οργάνωση, με ιδρυτές τον Νικόλαο Σκουφά, Αθανάσιο Τσακάλωφ και Εμμανουήλ Ξάνθο και τον Φεβρουάριο του 1821 κηρύσσεται η Ελληνική επανάσταση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος είχε αναλάβει την ηγεσία της εταιρείας. Σε αυτό το σημείο οφείλω να σας παρουσιάσω το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκε η επανάσταση. Στα τέλη λοιπόν του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αιώνα, πραγματοποιούνται τέσσερις Επαναστάσεις που οδηγούν από τον κόσμο των απολυταρχιών στον κόσμο των εθνικών κρατών: α) Αμερικανική επανάσταση β) επαναστάσεις στη Λατινική Αμερική γ) Γαλλική επανάσταση δ) Ελληνική επανάσταση.
Ας εξετάσουμε λίγο την Γαλλική επανάσταση, μιας και σχετίζεται με τον γεωγραφικό χώρο της Ευρώπης. Το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης το έτος 1789, με την ανατροπή της μοναρχίας και τη Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, αλλά και οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι που ξεσπούν στη συνέχεια, επέφεραν σημαντικές αλλαγές στον πολιτικό, κοινωνικό και γεωγραφικό χάρτη της Ευρώπης. Η Γαλλική Επανάσταση ανέτρεψε τους θεσμούς του Παλαιού καθεστώτος δημιουργώντας έναν επαναστατικό αναβρασμό. Όταν μάλιστα, ο Ναπολέων έφτασε στα Επτάνησα το 1797, ενισχύθηκαν οι ελπίδες των ελληνικών πληθυσμών για απελευθέρωση, κάτι που στη συνέχεια βέβαια διαψεύστηκε. Με την ήττα, όμως, του Ναπολέοντα στο Βατερλό, ολοκληρώνεται το 1815 το Συνέδριο της Βιέννης, στο οποίο είχαν συναντηθεί οι ηγέτες των Μεγάλων δυνάμεων για να αποφασίσουν για το μέλλον της Ευρώπης. Το συνέδριο της Βιέννης και η συγκρότηση της Ιεράς Συμμαχίας σηματοδοτούν την αποκατάσταση της νομιμότητας των μοναρχιών και την έναρξη μιας χρονικής περιόδου σχετικά ειρηνικής. Στόχοι ήταν η επαναφορά της ισορροπίας στην Ευρώπη και η αποφυγή ενδεχόμενων, μελλοντικών επαναστάσεων που θα προκαλούσαν αναταράξεις στο status quo. Με αυτά τα δεδομένα, η νομιμοποίηση της Ελληνικής επανάστασης ήταν αναγκαία, αφού έμοιαζε να αντιτίθεται στην “νόμιμη” σουλτανική εξουσία.
Επανάσταση ή εξέγερση;
Αν ανατρέξει κανείς σε κείμενα της εποχής, θα συναντήσει τη χρήση πολλών λέξεων ή και φράσεων, που εκ πρώτης όψεως, μοιάζουν να είναι πολύ κοντά σημασιολογικά, για την περιγραφή της επανάστασης: “Αποστασία”, “ανταρσία”, “αγών”. Τα διάφορα έγγραφα, μαρτυρούν την προσπάθεια πολλών Ελλήνων διανοούμενων, να διαφοροποιήσουν την Ελληνική επανάσταση από τις υπόλοιπες κοινωνικές επαναστάσεις που αναδύονται στην Ευρώπη και να αποποιηθούν την ιδεολογική σύνδεση της με τη Γαλλική Επανάσταση. Συναντούμε τη χρήση της λέξης insurrection, δηλαδή, εξέγερση, για την Ελληνική Επανάσταση, ώστε να τονιστεί η διαφορά της από τις άλλες ευρωπαϊκές εξεγέρσεις, revoltes, δίνοντας έμφαση στο δίκαιο της επανάστασης, αφού δεν πραγματοποιείται ενάντια σε μια νόμιμη κυριαρχία. Συγκεκριμένα, σε ένα φυλλάδιο του Παναγιώτη Κοδρικά, γίνεται διάκριση της επανάστασης: Αυτή στη Μολδοβλαχία, την αποκαλεί revolution, ενώ χρησιμοποιεί τον όρο insurrection για την επανάσταση του έθνους. Οι Έλληνες διανοούμενοι έμοιαζαν διχασμένοι όσον αφορά ακόμη και τη χρησιμότητα της Φιλικής Εταιρείας, το χαρακτήρα και τις αξιώσεις της Επανάστασης. Υπό αυτό το πρίσμα, η Ελληνική Επανάσταση προβάλλεται άλλοτε ως μάχη των χριστιανικών πληθυσμών εναντίον των αλλόθρησκων μουσουλμάνων, ως αγώνας μεταξύ πολιτισμού και βαρβαρότητας και, άλλοτε, ως εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, μιμούμενο το παράδειγμα των ευρωπαϊκών λαών. Όλη αυτή η προσπάθεια και η ρητορική εντάσσεται στο πλαίσιο της νομιμοποίησης του αγώνα.
Οι φιλελεύθερες και ριζοσπαστικές ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, είχαν ταξιδέψει και μεταδοθεί στην ανατολική Μεσόγειο, παρά τη σχετική καθυστέρηση λόγω της Οθωμανικής Κυριαρχίας, διαμορφώνοντας τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό.Υπό την επίδραση αυτού, δόθηκε έμφαση στις νέες, κοσμικές ιδέες ενώ αναδύθηκε και ένας εθνικισμός, προβάλλοντας τον όρο της πατρίδας και ασκώντας κριτική στις παραδοσιακές αξίες και πεποιθήσεις, προκειμένου να επιτευχθεί ο φωτισμός του έθνους. Παρόλα αυτά, η επαναστατική δραστηριότητα στηρίχθηκε στο παρελθόν. Στο πέρασμα του χρόνου και καθώς η μουσουλμανική επέκταση απειλούσε όλο και περισσότερο την βυζαντινή αυτοκρατορία, έκαναν την εμφάνισή τους θρύλοι, χρησμοί και προφητείες, οι οποίες θα εξελιχθούν και θα εμπλουτιστούν, κυρίως μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1453. Οι εκκλησιαστικοί κύκλοι αντιμετώπιζαν την Οθωμανική κατάκτηση ως έργο της Θείας πρόνοιας, ως τιμωρία για τις αμαρτίες τους, μέσα από την οποία θα ερχόταν η εξιλέωση. Η προσμονή για παράδειγμα, για ρωσική βοήθεια, ίσως έχει τις καταβολές της στον θρύλο του ξανθού γένους, θρύλος που, όπως προανέφερα, έκανε ήδη την εμφάνιση του από τους βυζαντινούς χρόνους. Όλοι αυτοί οι μύθοι είχαν μεσσιανικό χαρακτήρα και προέβαλαν ένα σύμπαν, στο οποίο όλα ήταν προκαθορισμένα και ελεγχόμενα από μια ανώτερη δύναμη, τον Θεό. Η λύτρωση θα ερχόταν από τον Θεό. Αυτή η αντίληψη για τον κόσμο, ήταν αρκετή ώστε να κινητοποιήσει τους πληθυσμούς να πολεμήσουν για την ελευθερία τους;
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός φέρνει στο επίκεντρο και το αρχαίο ελληνικό παρελθόν. Η κεντρική θέση της κλασικής αρχαιότητας φαίνεται πως στόχευε στη δημιουργία μιας κοινής συνείδησης και καταγωγής, μιας κοινής κληρονομιάς, η οποία θα επαναπροσδιόριζε την ταυτότητα των ελληνικών πληθυσμών. Τί απήχηση θα μπορούσε να έχει, όμως, το μακρινό αρχαίο παρελθόν; Μέχρι τότε η ταυτότητα προσδιοριζόταν με γνώμονα την θρησκεία και αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο. Οι Φιλικοί χρησιμοποίησαν όλα αυτά τα μέσα, τους θρύλους, τα χριστιανικά σύμβολα, το θρησκευτικό λεξιλόγιο και άλλα, για να προσεταιρισθούν τους εκκλησιαστικούς κύκλους και τον λαό. Όροι και ιδέες της χριστιανικής ρητορικής, της παράδοσης και του πατριωτισμού, συγκεράστηκαν και επανανοηματοδοτήθηκαν. H “ανάσταση” του έθνους ταυτίστηκε με την ελευθερία, η οποία θα ερχόταν μέσα από την επανάσταση.
Κλείνοντας, θα ήθελα να επισημάνω ότι η βιβλιογραφία για την επανάσταση του 1821 είναι ανεξάντλητη αλλά και οπτικές γωνίες από τις οποίες μπορεί να εξεταστεί το συγκεκριμένο γεγονός είναι αρκετές. Για να καταλάβουμε τον επαναστατικό αγώνα, θα πρέπει να γυρίσουμε αρκετά πίσω στο χρόνο καθώς τα ιστορικά γεγονότα δεν εμφανίζονται αυτοφυή μέσα στο χρόνο και στο χώρο και οι παράγοντες με τους οποίους οσμώνονται και διαμορφώνονται είναι πολλοί.
Βιβλιογραφία:
Dakin Douglas ”Ο Αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία,1821-1833”, Dakin Douglas ”Η ενοποίηση της Ελλάδας, 1770-1923”, Beaton Roderick, Ricks David ”The making of modern Greece: nationalism, romanticism, & the uses of the past (1797-1896)”, Κωστής Κώστας ”Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας”, Ζαχαρίας Ν. Τσιρπανλής “Η Ευρώπη και ο Κόσμος 1814-1914”, Περιοδικό Μνήμων : Όψεις της επανάστασης του 1821, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα, 12 και 13 Ιουνίου 2015.
