Τα βιβλία κρύβουν μέσα τους τις γνώσεις, τις θεωρίες, τα γεγονότα και τις ιστορίες, πραγματικές ή μη (ή πολλές φορές και τα δύο), και θα έλεγε κανείς ότι λειτουργούν σαν μηχανές του χρόνου, αφού έχουν τη δυνατότητα να μας ταξιδεύουν πίσω στο χρόνο και κάπως φανταστικά, και στο μέλλον. Σύμφωνα με τον συγγραφέα των βιβλίων “Το Τραγούδι της Φωτιάς και του Πάγου”, George R. R. Martin:

”A reader lives a thousand lives…”.

Η ιστορική πορεία του βιβλίου εν συντομία:  

Στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, κατά το 3000 π. Χ., φαίνεται πως επιτελέστηκε η εφεύρεση της γραφής, αρχικά με τη χρήση ιδεογραμμάτων, ενώ στη συνέχεια επικράτησε η αλφαβητική γραφή, η εφεύρεση της οποίας ανάγεται στο φοινικικό αλφάβητο. Οι καθημερινές ανάγκες του ανθρώπου οδήγησαν στην καταγραφή διάφορων πληροφοριών, που σχετίζονταν με τα κοπάδια ή τις σοδειές τους καθώς και με τις εμπορικές συναλλαγές τους, πάνω σε μια επιφάνεια. Ανά τα χρόνια χρησιμοποιήθηκαν διάφορες επιφάνειες για την καταγραφή του λόγου. Η επιλογή τους καθοριζόταν από την διαθεσιμότητα της υλικής βάσης και από το κόστος. Ωστόσο, και το είδος της πληροφορίας, που επέλεγαν να καταγράψουν, άρχισε να μεταβάλλεται με το πέρασμα του χρόνου. Χρησιμοποιήθηκαν πλάκες από πηλό ή από κερί, όστρακα, δηλαδή κομμάτια σπασμένων αγγείων, πάπυροι και περγαμηνές, μέχρι την επικράτηση του χαρτιού. Το χαρτί, μαζί με την ανακάλυψη της τυπογραφίας, που επιτελέστηκε κατά τον 15ο αιώνα, έριξαν το κόστος των τυπωμένων βιβλίων και έδωσαν ώθηση στην μαζική παραγωγή τους, αφού μέχρι τότε τα βιβλία ήταν χειρόγραφα και τα αντίτυπά τους παράγονταν από έναν ή περισσότερους γραφείς. Τα βιβλία λειτούργησαν σαν δίαυλοι για τη διάδοση των επιστημονικών γνώσεων και των προοδευτικών ιδεών, συμβάλλοντας σταδιακά στην μείωση του αναλφαβητισμού των πληθυσμών. Επίσης, κατέστησαν ένα μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας. Στη σήμερον ημέρα, τα τυπωμένα βιβλία έχουν δώσει εν μέρει τη θέση τους στα λεγόμενα eBooks και audioBooks , τα ηλεκτρονικά και ηχητικά βιβλία.

Τα είδη των βιβλίων είναι αμέτρητα: εγκυκλοπαίδειες, λεξικά, ιστορικά βιβλία, βιβλία μυθοπλασίας, κ.ά. Θα σταθώ στην ευρύτερη κατηγορία της λογοτεχνίας και πιο συγκεκριμένα στο μυθιστόρημα. Τί θεωρείται όμως λογοτεχνία; Σύμφωνα με τον ορισμό που μας δίνει το Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, είναι ένας όρος που δηλώνει “τα γραπτά ή προφορικά μνημεία μιας γλωσσικής κοινότητας, τα οποία είναι αισθητικά φορτισμένα ή αξιολογημένα και δεν έχουν πρακτικούς ή επικοινωνιακούς στόχους”. Παρόλα αυτά, ο ορισμός της λογοτεχνίας απασχολεί μέχρι και σήμερα τη λογοτεχνική θεωρία και δεν φαίνεται πως υπάρχουν αυστηρά, αντικειμενικά κριτήρια που να την ορίζουν. Η χρήση του όρου λογοτεχνία, με την σύγχρονη έννοια της, ανάγεται στους Γερμανούς θεωρητικούς του Ρομαντισμού κατά τα τέλη του 18ου αιώνα, όταν χρησιμοποίησαν τον λατινικό όρο litteratura. Στην ελληνική γλώσσα χρησιμοποιήθηκε, το 1886 με τη σύγχρονη έννοια της, στο άρθρο του Ι. Πανταζίδη με τίτλο “Φιλολογία, γραμματολογία, λογοτεχνία”. Ενώ ο όρος μυθιστόρημα, πάλι σύμφωνα με το Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ορίζεται ως “εκτενής μυθοπλαστική αφήγηση σε πεζό λόγο”. Το μυθιστόρημα γνώρισε μεγάλη άνθηση και καθιερώθηκε ως είδος κατά τον 19ο αιώνα. 

Από την ευρύτερη κατηγόρια της λογοτεχνίας, θα επικεντρωθώ στη Ρωσική λογοτεχνία του 19ου αιώνα, ή αλλιώς στο “χρυσό αιώνα” της ρωσικής λογοτεχνίας όπως έχει χαρακτηριστεί, αφού έχει να επιδείξει μια σειρά από αξιέπαινους λογοτέχνες όπως ο Αλέξανδρος Πούσκιν, ο Νικολάι Γκόγκολ, ο Ιβάν Τουργκένιεφ, ο Φίοντορ Ντοστογιέφσκι, ο Λέων Τολστόι, ο Άντων Τσέχωφ, κ.ά. Οι κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές που βίωνε η Ρωσική Αυτοκρατορία εκείνη την εποχή, δεν άφησαν ανεπηρέαστους τους κύκλους των διανοουμένων και τη λογοτεχνική παραγωγή. Τα έργα τους, αποτυπώνουν ερωτήματα σχετικά με την ανθρώπινη φύση και την κοινωνία, φέρνοντας στο προσκήνιο τον μικρό, ασήμαντο άνθρωπο, έναν τύπο λογοτεχνικού ήρωα που έκανε την εμφάνιση του μαζί με το ρεύμα του ρεαλισμού. Θα προβώ στην παρουσίαση του Φίοντορ Ντοστογιέφσκι και του Λέων Τολστόι διότι έχω μελετήσει και εντρυφήσει λίγο περισσότερο στο έργο τους.

 Φιόντορ Μιχάιλοβιτς Ντοστογιέφσκι, 1821-1881

Ένας από τους συγγραφείς που προτείνω ανεπιφύλακτα για ανάγνωση, είναι ο Φιόντορ Μιχάιλοβιτς Ντοστογιέφσκι, ο ογκόλιθος της ρωσικής λογοτεχνίας, όπως έχει χαρακτηριστεί από πολλούς κριτικούς. Παρόλο που, ο Φ. Ντοστογιέφσκι έγραφε κατά τον 19ο αιώνα, τα έργα του παραμένουν διαχρονικά. Το ενδιαφέρον του για την ψυχολογία και τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, εμπεριέχεται στη φράση που μοιράστηκε με τον αδελφό του γράφοντας: “Ο άνθρωπος είναι μυστήριο, και εγώ δεν λυπάμαι το χρόνο μου για να τον καταλάβω, να λύσω το μυστήριο“. Τον απασχόλησε ιδιαίτερα η μοίρα των φτωχών και δύστυχων, κυρίως των παιδιών, και είναι ο πρώτος συγγραφέας στη ρωσική λογοτεχνία που άγγιξε το θέμα της ζωής των καταδίκων. Τα μυθιστορήματα του, παραμένουν επίκαιρα για όσους αναζητούν απαντήσεις για το καλό και το κακό, το ηθικό και το ανήθικο, για την πίστη και την σχέση του ανθρώπου με τον Θεό.

“Οι αδελφοί Καραμάζοφ” του Φίοντορ Ντοστογιέφσκι

Το τελευταίο, και σύμφωνα με πολλούς, σημαντικότερο έργο του “Οι αδελφοί Καραμάζοφ”, εκτυλίσσεται γύρω από ένα έγκλημα, συγκεκριμένα ένα έγκλημα πατροκτονίας. Το έργο έχει έντονα φιλοσοφικό χαρακτήρα, με πολλά θρησκευτικά στοιχεία, αφού πραγματεύεται ζητήματα όπως η ύπαρξη του Θεού, ο αθεϊσμός, η αθανασία της ψυχής, η ελεύθερη βούληση, η ηθική ευθύνη και η επικράτηση της λογικής στη ζωή του ανθρώπου. Ο Ντοστογιέφσκι διεισδύει στην ψυχολογία των ηρώων του, αναλύοντας τα συναισθήματα τους και φτάνοντας στα πιο δυσπρόσιτα μέρη της ανθρώπινης ψυχής. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ενώ οι χαρακτήρες του, προβαίνουν σε φρικτές ή κατακριτέες πράξεις, δεν μπορούμε παρά να αισθανθούμε συμπόνια γι’ αυτούς. Το θέμα της αγάπης για τον (συν)άνθρωπο, είναι στενά συνυφασμένο με την αποδοχή, την αποδοχή του ανθρώπου για αυτό που πραγματικά είναι, με τα ελαττώματα και τις αδυναμίες του. Τέλος, καθώς εκτυλίσσεται η πλοκή ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με το ερώτημα: Ποιος είναι τελικά ο δολοφόνος, αυτός που διαπράττει το έγκλημα ή ο ηθικός αυτουργός; 

Λέων Τολστόι, 1828-1910

Ο επόμενος συγγραφέας είναι ο Λέων Τολστόι . Ο Λ. Τολστόι ενδιαφέρθηκε για διάφορα ζητήματα πέρα από τη συγγραφή. Σημαντική υπήρξε η συνεισφορά του στην παιδαγωγική αφού ενδιαφέρθηκε για την εκπαίδευση, προβαίνοντας μάλιστα, στην ίδρυση ενός σχολείου στο κτήμα του. Ενδιαφέρουσα υπήρξε και η θέση του σχετικά με τον θεσμό της δουλοπαροικίας, όταν το 1861, με τον νόμο για την κατάργηση της δουλοπαροικίας, παραχώρησε γη στους χωρικούς, προκαλώντας έτσι την δυσαρέσκεια των γαιοκτημόνων της περιοχής. Ο Τολστόι υπήρξε ανήσυχο πνεύμα και τα έργα του μοιάζουν με υπαρξιακά, πνευματικά ταξίδια, αφού ο ίδιος ταλανίστηκε μεταξύ πίστης και αθεϊσμού, αναζητώντας το νόημα της ζωής. Το στυλ της συγγραφής του έχει χαρακτηριστεί ως κινηματογραφικό, αφού ο αναγνώστης παρακολουθεί τις σκηνές από διαφορετικές οπτικές γωνίες και πολλές φορές τα γεγονότα παρουσιάζονται υπό το πρίσμα ενός τρίτου προσώπου, μέσα από τα μάτια, δηλαδή κάποιου άλλου. Σε αυτή την τεχνική, ίσως εντοπίζονται τα σπέρματα του μοντάζ, που αποτέλεσαν στη συνέχεια, πηγή έμπνευσης για τον σκηνοθέτη Σεργκέι Αϊζενστάιν. 

“Άννα Καρένινα” του Λέων Τολστόι :

 Διαβάζοντας κανείς την ”Άννα Καρένινα” , νιώθει πως παρακολουθεί την πορεία του πινέλου ενός ζωγράφου, ο οποίος δημιουργεί ένα πλέγμα συγκυριών και επαφών μέσα από το οποίο, τα πρόσωπα έρχονται κοντά και απομακρύνονται, για να σμίξουν και πάλι. Καθημερινά ζητήματα όπως η οικογένεια, η αγάπη, ο γάμος, και η σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, ζωγραφίζονται με τα πραγματικά τους χρώματα. Ο Τολστόι, για να χρησιμοποιήσω μία δική του έκφραση, που εμφανίζεται συχνά στο βιβλίο, αφαιρεί το “πέπλο” του εξωραϊσμού, όταν παρουσιάζει την υποκρισία της κοινωνίας της τσαρικής Ρωσίας του 19ου αιώνα. Ακολουθούμε την κεντρική ηρωίδα, καθώς απομονώνεται από τον περίγυρό της, αφαιρούνται τα προνόμια της και αποκλείεται από την κοινωνία, όταν επιλέγει να σπάσει το καλούπι της καθεστηκυίας τάξης. Όλες αυτές οι θεματικές, χτίζονται γύρω από τον προβληματισμό του πώς πρέπει να ζει ο άνθρωπος και ποιο είναι το πραγματικό νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ανακεφαλαιώνοντας, η συνεισφορά του βιβλίου στην πολιτισμική εξέλιξη και στην επιστημονική κοινότητα είναι σπουδαία. Είναι σπουδαία και σε ατομικό επίπεδο, όσον αφορά τον ίδιο τον άνθρωπο, αφού καλλιεργεί τις γνωστικές δεξιότητες, το πνεύμα, την φαντασία, διεγείρει τα συναισθήματα και προκαλεί προβληματισμό. Τα βιβλία μαζί με τον κόσμο που περικλείουν στις σελίδες τους, έδιναν ανέκαθεν τη δυνατότητα στον άνθρωπο να ξεφύγει και να ταξιδέψει, να βρει καταφύγιο ή ακόμη και συντροφιά. Άλλωστε, όπως είπε ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ :  

” Δεν υπάρχει πιο πιστός φίλος από ένα βιβλίο.”

Βιβλιογραφία:

Bushkovitch Paul, “Ιστορία της Ρωσίας. Πολιτική, οικονομία, κοινωνία, θρησκεία, τέχνες και επιστήμες από τον 9ο αιώνα έως την περεστρόικα”, σελ. 245-264.

Dostoevsky, “The Karamazov Brothers”, Translation by Avsey Ignat, Oxford World’s Classics.

Tolstoy,“Anna Karenina”, Translation by Bartlett Rosamund, Oxford University Press.