Η ευτυχία, ως έννοια, απασχόλησε τόσο μείζονες στοχαστές, όσο και απλούς ανθρώπους της καθημερινότητας. Για κάποιους αποτελεί ύψιστη αρετή και για άλλους μία πτυχή του συνολικού φάσματος της ζωής. Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά της που την κάνουν τόσο ξεχωριστή από άλλες αρετές; Μπορεί η ευτυχία από μόνη της να προσφέρει στον άνθρωπο την αγαλλίαση και την δυνατότητα να ολοκληρωθεί ως ον. Και πώς μπορούμε να την ορίσουμε; Φυσικά, οι παραπάνω ερωτήσεις μπορούν να επιδεχθούν διαφορετικές απαντήσεις, διαμορφώνοντας ένα υποκειμενικό τοπίο, μέσα στο οποίο ο κάθε άνθρωπος μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα, όπως ένας ζωγράφος αφήνεται στην αίγλη που του προσφέρει ο καμβάς του. Στο συγκεκριμένο άρθρο θα επιχειρηθεί μία εννοιολογική ενδοσκόπηση μέσα από διαφορετικούς φιλοσόφους και μετέπειτα θα σκιαγραφηθεί ο ενδεχομενικός προορισμός προς αυτήν την αρετή.
Η ευτυχία ως αυτο-αγάπη για τον Νίτσε
Ο Friedrich Nietzsche είναι ένας σημαντικός στοχαστής, ο οποίος επιχείρησε να ορίσει την ευτυχία. Συγκεκριμένα, όρισε την ευτυχία ως έναν τρόπο ζωής και όχι απαραίτητα ως ένα συνονθύλευμα απολαύσεων. Μέσα από το μυθιστόρημα του Ζαρατούστρα εκθέτει την φιλοσοφία του μέσα από ένα είδωλο του εαυτού του. Ο Nietzsche εστιάζει σε σημαντικό βαθμό στην αυτο-αγάπη για να φτάσει κάποιος στην ευτυχία, η οποία αυτο-αγάπη ωφελεί και την κοινωνία μακροπρόθεσμα σύμφωνα με τον ίδιο. Βέβαια, ο ίδιος δεν διαχώριζε την έννοια της ευχαρίστησης με αυτήν της δυσαρέσκειας, οι οποίες πηγάζουν μέσα από την επιθυμία. Η ευχαρίστηση προέρχεται από την απόκτηση αυτού που έχεις και επιθυμείς και αντιστοίχως η δυσαρέσκεια όταν δεν το έχεις και μοχθείς να το αποκτήσεις, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο. Ο ίδιος προτείνει να κάνουμε μία παύση σε αυτό το κυνήγι επιθυμιών, να εκτιμήσουμε όσα έχουμε ήδη αποκτήσει στην ζωή μας, διαμορφώνοντας μία ενότητα μεταξύ του πόνου και της ευχαρίστησης.
Η ευτυχία ως νηνεμία στον Σωκράτη
Φυσικά, δεν θα μπορούσε να μην αναφερθεί ο Σωκράτης, ο οποίος συνέδεσε την ευτυχία με τον λογικό έλεγχο των επιθυμιών και την εναρμόνιση με τα διάφορα μέρη της ψυχής. Η παραπάνω παραδοχή θα είχε ως αποτέλεσμα να διαμορφωθεί στον άνθρωπο μία κατάσταση εσωτερικής ηρεμίας που δεν θα μπορούσε να παραχθεί από εξωτερικούς παράγοντες. Ο ίδιος πίστευε ότι η ευτυχία μπορεί να αποκτηθεί μέσω της ανθρώπινης προσπάθειας. Στην Αρχαία Ελλάδα, η ευτυχία θεωρείτο σπάνιο φαινόμενο για εκείνους που ευνοούσαν οι Θεοί και κάποιες φορές θεωρείτο και ύβρις. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες εμφανίστηκε ο αισιόδοξος Σωκράτης, ο οποίος επισημαίνει ότι το κλειδί της ευτυχίας είναι να στρέψουμε την προσοχή από το σώμα στην ψυχή. Για τον Σωκράτη η ευτυχία συνδέεται με άλλες έννοιες όπως η αρετή, η δικαιοσύνη και το ύψιστο νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Σύμφωνα με τον ίδιο η εναρμόνιση των επιθυμιών γαληνεύει τον νου και οδηγεί σε μια εσωτερική κατάσταση νηνεμίας. Τονίζει, επιπλέον, ότι το κλειδί της ευτυχίας δεν είναι τα αγαθά που συσσωρεύει κανείς, αλλά στην δράση του ίδιου του ατόμου που δίνει στην ζωή του κατεύθυνση και εστίαση.
Αρμονία και Ευτυχία στον Κομφούκιο
Στρέφοντας το βλέμμα μας στην Ανατολή, η έννοια της ευτυχίας απεικονίζεται στο πρόσωπο του Κομφούκιου, ο οποίος τονίζει ότι η ευτυχία είναι η ηθική ευχαρίστηση, συγκεκριμένα μία ζωή στην οποία η ικανοποίηση των προληπτικών επιθυμιών υπόκειται στον περιορισμό της ηθικής επιθυμίας. Εστιάζει σε σημαντικό βαθμό στην γνώση της ηθικής αθωότητας του ατόμου και θεωρεί ότι η ευτυχία με την έννοια της απόκτησης αγαθών και της ευχαρίστησης προϋποθέτει ηθικούς περιορισμούς. Η φιλοσοφία του Κομφούκιου εξυψώνει τις έννοιες της ευγένειας, της γενναιοδωρίας, της καλής πίστης, της επιμέλειας και της καλοσύνης στο πλαίσιο της αρμονίας. Οι αξίες που μεταλαμπάδευσε ο Κομφούκιος επηρέασαν σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο ζωής στην Κίνα και ιδιαίτερα στην αντίληψη της ευτυχίας. Σύμφωνα και με τα λόγια του ίδιου:
”Ευτυχία είναι όταν σε καταλαβαίνουν, μεγάλη ευτυχία είναι όταν σε αγαπούν, πραγματική ευτυχία είναι όταν αγαπάς”
Confucius
Η ευτυχία ως ηθική ορθότητα στον Σενέκα
Ταξιδεύοντας στην Αρχαία Ρώμη ο Σενέκα συνέβαλε στην περαιτέρω εξέλιξη του ταξιδιού της ευτυχίας. Ειδικότερα, εστιάζει στην ελληνική λέξη της ευδαιμονίας, την οποία συνδέει με την ηθική ορθότητα. Οι Στωικοί διατηρούν κοινά με τους Επικούρειους στην εκτίμηση των απολαύσεων της ζωής και την άσκηση της αρετής. Βεβαίως, οι Στωικοί είχαν ως προτεραιότητα την ηθική ορθότητα σε αντίθεση με την αποφυγή του πόνου. Για τον Σενέκα η επιδίωξη της ευτυχίας είναι η επιδίωξη της λογικής, συγκεκριμένα ότι μόνο η άσκηση της λογικής μπορεί να οδηγήσει σε μία ευημερούσα ζωή. Το μεγαλύτερο αγαθό για τον Σενέκα είναι ένα μυαλό που περιφρονεί τα ατυχήματα της τύχης και χαίρεται την αρετή. Οι Στωικοί τονίζουν ιδιαίτερα την άφεση ανησυχιών για εξωτερικά γεγονότα που δεν μπορούμε να ελέγξουμε, με βάση αυτό ο Σενέκα υποστηρίζει την σημαντικότητα της λογικής κρίσης απέναντι σε όλα τα πράγματα που περιβάλλουν τον άνθρωπο για την επιδίωξη της ευτυχίας.
Η εξωστρεφής φύση της ευτυχίας του Μπέρτραντ Ράσελ
Το ταξίδι μας τελειώνει με τον Bertrand Russel, ο οποίος ως μυστικό της ευτυχίας είναι όταν ένας άνθρωπος έχει ένα μεγάλο εύρος ενδιαφερόντων και αφήνει τις αντιδράσεις απέναντι στα πρόσωπα και στα πράγματα να είναι περισσότερο φιλικές παρά εχθρικές. Όπως τα παιδιά έχουν αυτό το ενδιαφέρον για τα πάντα μέσα σε έναν κόσμο γεμάτο εκπλήξεις και με μία θέρμη να αναζητούν την γνώση, όχι απαραίτητα αυτή που έχει να κάνει με την σχολική γνώση, αλλά με την εξοικείωση αντικειμένων που τους προσελκύουν την προσοχή τους. Όταν κάποιος συνηθίζει τον κόσμο, χάνει το ενδιαφέρον του γι’ αυτόν. Σύμφωνα με τον Ράσελ, αυτό είναι μία ψευδαίσθηση διότι το ερευνητικό μυαλό εξακολουθεί να είναι γεμάτο μυστήρια και εκπλήξεις. Ο σοφός και ο ευτυχισμένος άνθρωπος πρέπει να είναι πάντα προσανατολισμένος προς τα έξω, μακριά από τον μικρό του κόσμο. Όπως είχε πει και ο ίδιος:
”Τα ποικίλα ενδιαφέροντα προσφέρουν μία διέξοδο από τις δυσκολίες της ζωής’
Bertrand Russel
Εν κατακλείδι, η ευτυχία είναι ένα μυστήριο, το οποίο ακόμη προσπαθεί να ανακαλύψει η ανθρωπότητα και ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά. Η λέξη ευτυχία, μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα για κάποιον, ωστόσο είναι σημαντικό να ερευνήσουμε το νόημα της ώστε να συνειδητοποιήσουμε τι σημαίνει για εμάς, ανακαλύπτοντας νέες πτυχές του εαυτού μας. Η ενδεικτική αναφορά στους παραπάνω φιλοσόφους και διανοούμενους αποσκοπεί στο να λειτουργήσει ως διανοητικό ερέθισμα για την αναγνωστική κοινότητα. Ελπίζω αυτό το ταξίδι να αποτελέσει αφορμή για περαιτέρω συζητήσεις, ένα ταξίδι και ένας προορισμός μέσα στο οποίο είμαστε συνοδοιπόροι.
Βιβλιογραφία
Turner, B.S. (2019) ‘Nietzsche and Happiness,’ in BRILL eBooks, pp. 481–497.
Deepstash Friedrich Nietzsche and The Criticism of Happiness.
Deol, J. (2023) Nietzsche – You can’t have pleasure without pain — Freedom in thought.
Pursuit of Happiness (2023) Socrates And His View On Happiness – An Overview.
Pursuit of Happiness (2023) Confucius and Happiness.
Massimo (2016) Seneca on the happy life.
Dphilo (2021) ‘Bertrand Russell on how to find happiness,’ Daily Philosophy, 14 February.
Popova, M. (2023) Bertrand Russell on The Secret of Happiness.